|
Sözcüklere eklenerek onlara yeni anlam kazandıran
veya onların cümle içerisindeki görevlerini değiştiren söz parçacıklarına
EK denir.
NOT: Ekler;
* Sözcüklere
eklenirken BÜUK'na uyarlar.
* Ünsüzlerin
benzeşmesi ve sertleşmesi kurallarına uyarlar.
Genel olarak ekler iki ana kısma ayrılı: 1. Çekim ekleri
2. Yapım ekleri
1. ÇEKİM EKLERİ ve BASİT
YAPILI SÖZCÜKLER: Eklendiği
sözcüğün cümle içerisindeki görevini değiştiren eklere ÇEKİM
EKLERİ denir. Çekim eki alan sözcüklere Basit Yapılı Sözcükler
denir.
Çekim Ekleri ve Basit Yapılı Sözcüklere
Örnekler:
a) Çoğul Ekleri:-ler, -lar ( evler, arabalar )
b) İsmin Hal Ekleri: -i, -e, -de, -den ( evi,
eve, evde, evden )
c) İyelik Ekleri : -im, in, -i, -imiz, -iniz, -leri (evim, evin, evi, evimiz, eviniz, evleri )
d) Tamlama Ekleri: -nın, -ı ( Arabanın
kapısı, Evin
bacası, Sokağın tozu )
e) Kip Ekleri: -di, -miş, -ecek, -ar, -ıyor ( yazdı, yazmış, yazacak, yazar, yazıyor )
2. YAPIM EKLERİ ve TÜREMİŞ YAPILI SÖZCÜKLER:
Sonlarına eklendikleri sözcüklerin anlamını değiştiren eklere
YAPIM EKLERİ denir. Yapım eki almış olan sözcüklere ise TÜREMİŞ
sözcük denir.
NOT: Hiçbir ek almamış olan sözcüklere KÖK sözcükler
denir. Çekim eki almış olan sözcüklere ise basit sözcükler denir.
Kök sözcüklere de bazan basit yapılı sözcükler denir.
Yapım Ekleri ve Türemiş sözcüklere
Örnekler:
a) -ci = Çilekçi,
madenci, halıcı,
işçi, bulaşıkçı,
yolcu, gözcü...
b) -li = Şekerli,
tuzlu, yollu,
selli, sözlü,
gözlü...
c) -siz = Şekersiz, tuzsuz, arabasız, sütsüz...
d) -lik = Şekerlik,
tuzluk, gözlük,
sözlük, yolluk,
sazlık...
e) -gi = Sevgi,
saygı, içki,
bilgi, sergi,
sorgu, sürgü...
f) -gin = Bilgin, saygın, üzgün, vurgun...
g) -daş = Yurttaş, meslektaş, sırdaş,
vatandaş...
h) -sal = Kumsal, kırsal, belgesel, bilimsel, sanatsal...
NOT: Bir sözcüğün türemiş sözcük
olup olmadığını anlamak için;
Sözcükte,
ek olarak kabul ettiğimiz ses parçasını veya parçalarını sileriz.
Geriye kalan kısım anlamlı ve eski
haliyle anlam yönünden bağlantılı ise
sözcüğümüz türemiş yapılıdır.
Aksi halde
türemiş yapılı olmayıp, basit yapılıdır.
ÖRNEK(1): " Perde
" sözcüğünü ele alalım. Bu sözcükteki "-de " ses
parçasını silelim. Geriye " per " sözcüğü kalır.
" Per " diye Türkçe bir sözcük yoktur. Dolayısı ile
"-de " ses parçası yapım eki değildir. " Perde "
sözcüğü de kök sözcüktür. Yani basit yapılıdır.
ÖRNEK(2): " Perdelik " sözcüğünü
inceleyelim. Bu sözcükteki "-lik " ses parçasını silelim.
Geriye " Perde " sözcüğü kalır. " Perde "
diye Türkçe bir sözcük vardır. Ayrıca " Perde " ile
" Perdelik " sözcükleri arasında anlam yönünden bir bağlantı
vardır.
" Perde : Pencereleri örtmek için asılan
kumaş.
Perdelik: Pencereleri örtmek, perde yapmada kullanılan kumaş "
anlamındadır. Bu da bize " Perde " ile " perdelik
" sözcükleri arasında anlam bağı olduğunu gösterir.
Dolayısı ile " Perdelik " sözcüğü türemiş yapılıdır.
"-lik " ses parçası ise yapım ekidir.
ÖRNEK(3): Şimdi de " Balta " sözcüğüne
bakalım. Bu sözcükteki " -ta " ses parçasını atalım.
Geriye " Bal " sözcüğü kalır. " Bal " diye Türkçe
bir sözcük vardır. Ancak, " Balta " ile " Bal " sözcükleri
arasında anlam yönünden herhangi bir bağlantı yoktur.
Balta: Toprağı kazmak için kullanılan bir araç iken,
Bal: Bir besin maddesidir.
Dolayısı ile " Balta " sözcüğü türemiş yapılı olmayıp,
kök sözcüktür. " -ta " ses parçası ise yapım eki veya
çekim eki değildir. Sözcüğün hecelerinden biridir.
3. BİLEŞİK YAPILI SÖZCÜKLER: Hiçbir
ek almadan, iki veya daha fazla sözcüğün birleşip kaynaşmasından
oluşan yeni anlamlı sözcüklere Bileşik Yapılı Sözcükler denir.
ÖRNEK: Güzel +
yurt = Güzelyurt
Afyon + kara + hisar = Afyonkarahisar
Yeşil + ırmak = Yeşilırmak
Sivri + sinek = Sivrisinek
Kara + sinek = Karasinek
Ata + türk = Atatürk
|
